) آشنائی اجمالی با استان آذربایجان‌شرقی

1ـ1) آذربایجان در یک نگاه کلی:

آذربایجان منطقه مرتفعی است که کوه‌های بلند از جهات مختلف، سراسر آن را فرا گرفته و موجبات پیدایش جلگه‌های مغان، تبریز و مراغه را فراهم نموده‌است.

بلندترین نقطه استان" قله سهند"  با 3722 متر ارتفاع در پنج کیلومتری جنوب تبریز و پست‌ترین نقطه آن در حوالی دریاچه ارومیه به عمق 1220 متر قرار دارد.

در استان آذربایجان دو منطقه آب و هوایی وجود دارد:

1. ناحیه سردسیر که در دامنه کوهستان سهند و در مسیر بادهای مرطوب قرار دارد و بارش سالیانه آن بین 250 تا 300 میلی‌متر است.
2. ناحیه متعدل که در دالان‌ها و کوهپایه‌ها و دامنه‌های جنوبی و مناطق آفتاب‌گیر واقع شده‌است که سواحل ارومیه و شهرستان‌های مراغه و میانه جز ناحیه متعدل به حساب می‌آیند.

آذربایجان در فارسی میانه، اتورپاتکان ـ در آثار کهن فارسی، آذربادگان یا آذربایگان ـ در فارسی کنونی، آذربایجان ـ در یونانی بیزانس، آذربیگانون ـ در ارمنی، اتراپاتاکان ـ در سریانی، آذربایغان و در عربی، آذربیجان به‌کار برده شده‌است.

تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد در آمیخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام قسمت‌های غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف کرد.

در آن دوران، دولت‌هائی در اطراف آذربایجان حکومت داشته‌اند که می‌توان به دولت‌های آشور در شمال بین‌النهرین، دولت هیتی در آسیای صغیر، دولت اوراتو در نواحی شمالی و شمال‌غربی، اقوام کادوسی در شرق و کاسی‌ها در حوالی کوه‌های زاگرس اشاره‌کرد.

بعد از غلبه اسکندر مقدونی بر ایران، سرداری به نام (آتورپات) در آذربایجان ظهور کرد و از اشغال آن توسط یونانیان جلوگیری نمود. از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتکان معروف شد و آتورپات در این ناحیه اعلام استقلال نمود.

آذربایجان در دوران حکومت سلوکی‌ها، پناهگاه زرتشتیان و تکیه‌گاهی در مقابل هجوم یونانیان شد. حکومت آتورپات تا زمان ساسانیان ادامه داشت و این حکومت توسط (اردشیر بابکان) از بین رفت.

در دوران ساسانیان معمولا مرزبانانی به حکومت آذربایجان انتخاب می‌شدند. پس از سقوط حکومت ساسانیان، اعراب بصره، کوفه، شام، یمن به این مکان مهاجرت نموده و زمین‌های کشاورزی را خریداری نمودند. آنان به منظور جلوگیری از حملات مردمی که به اسلام نگرویده بودند، باروهایی در اطراف املاک خود کشیدن و به این ترتیب شهرهای مهمی در منطقه به وجود آمد.

در سال 654 هجری، مغولان به آذربایجان تسلط پیدا نموده و آن را مرکز شاهنشاهی بزرگی که از اموی تا شام ادامه داشت، قرار دادند. مقر مغولان ابتدا در مراغه بود که در دوران مغولان رصدخانه مراغه ایجاد گردید. پس از مدتی مقر حکومت مغولان به تبریز منتقل شد و در زمان (غازان خان) شهر تبریز به عنوان یکی از مراکز مهم مبدل گردید. تجار روم و سایر بلاد، کالاهای خود را به این شهر می‌آوردند. بازارهای تبریز در زیبائی و ثروت معروف بود. تعدادی از وزرای عهد مغول بناهای مهمی در تبریز بنا نمودند که از جمله آن‌ها خواجه رشیدالدین فضل‌اله همدانی و تاج‌الدین علیشاه جیلانی را می‌توان نام برد.

حکومت‌های بعدی که در این ناحیه استقرار داشتند عبارتند از:

جلابریان و چوپانیان پس از سقوط حکومت ترکمنان (قره‌قویونلوها) بر تبریز تسلط پیدا کردند و در این زمان بناهای بسیار زیبائی در تبریز ساخته شده که وصف آن‌ها در سفرنامه‌های سیاحان اروپایی آمده‌است.

پس از تصرف آذربایجان توسط شاه اسماعیل‌صفوی، تبریز مدتی به عنوان پایتخت ایران برگزیده شد. شاهان صفوی از آذربایجان به عنوان سنگرگاه اصلی و مرکز عمده گردآوری قوای نظامی استفاده نمودند و در زمان صفویه آذربایجان محل بروز جنگ‌های خونین میان سپاهیان ایران و عثمانی شد. عثمانیان بارها تبریز را به تصرف خود در آوردند. 

پس از سقوط صفویه، آذربایجان به تصرف دولت عثمانی درآمد. دیری نپائید که نادرشاه آن جا را از تصرف دولت عثمانی بیرون آورد و در صحرای مغان تاج‌گدازی کرد. پس از مرگ کریم‌خان، آقا محمدخان قاجار در سال 1025 موفق شد اداره امور آذربایجان را کاملاً در اختیار بگیرد.

در زمان سلسله قاجار و در دوره حکومت فتح‌علی‌شاه، جنگ‌های ایران و روس شروع و عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای به ایران تحمیل گردید. در این زمان شهر تبریز پایتخت دوم ایران بود و در انقلاب مشروطیت نقش مردم آذربایجان بسیار مؤثر بود.

در جنگ جهانی اول، این منطقه مورد تهاجم نیروهای روسی و عثمانی قرار گرفت و پس از شکست روسیه و متحد او عثمانی، آذربایجان به تصرف انگلیسی‌ها افتاد.

علاوه بر حوادث فوق در سال 1320 آذربایجان به تصرف حکومت داخلی آذربایجان به رهبری (سید جعفر پیشه‌وری) درآمد. مردم آذربایجان در قیام مردم ایران در دوران انقلاب نیز فداکاری‌ها و دلاوری‌های بی‌نظیری از خود نشان دادند.

2ـ1) موقعیت جغرافیائی و تقسیمات سیاسی استان:

آذربایجان‌شرقی با مساحتی برابر 88/45490 کیلومتر مربع )حدود 81/2 درصد مساحت کل کشور( در گوشة شمال‌غربی فلات ایران قرار دارد و از لحاظ وسعت در بین استان‌های کشور در رتبه دهم قرار دارد. در حال حاضر استان آذربایجان‌شرقی دارای 19 شهرستان، 42 بخش ، 57 شهر، 142 دهستان است.

اهمیت ژئوپولیتیک و ژئواکونومیک استان آذربایجان‌شرقی قدمتی به اندازه آشنائی انسان با بازرگانی دارد. از زمان جاده ابریشم تا کنون این منطقه محور ارتباط خاور دور با قلب آسیا بوده‌است. آذربایجان‌شرقی در طول ۲۳۵ کیلومتر خط مرزی با جمهوری‌های‌آذربایجان و ارمنستان همسایه است. همچنین به دلیل داشتن اشتراکات فراوان با کشورهای همسایه یکی از مهم‌ترین مناطق کشور در روابط خارجی محسوب می‌شود.

ارتباط استان با کشورهای همسایه تنها از سه نقطه مرزی جلفا، خداآفرین و کردشت انجام می‌گیرد. در این میان، جلفا از اهمیت خاصی برخوردار است. شهر مرزی جلفا از طریق خط آهن نخجوان، ایروان و تفلیس به جمهوری اوکراین و بنادر دریای سیاه وصل می‌شود. ارتباط این استان با دریای سیاه، اهمیت و جایگاه خاصی به آن بخشیده است.

سیمای طبیعی آذربایجان‌شرقی، شکل یافته از هفت واحد کوهستانی و دره‌ها و جلگه‌های میان آن‌ها می‌باشد. شمالی‌ترین و بزرگترین این واحدها رشته کوه قره‌داغ یا ارسباران می‌باشد. این رشته کوه به طول 220 کیلومتر از جبال آرارات، سرحد ایران و ترکیه شروع می‌شود و در حقیقت دنباله کوه‌های قره‌باغ است که رودخانه ارس آن‌ها را از یکدیگر جدا کرده است.

رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و جمهوری خود مختار نخجوان مشخص می‌کند. رود قطـور و آب‌هـای دریاچة ارومـیه، حدود غـربی با استان آذربایجان‌غربی است.

در جنوب، کشیدگی رشته کوه‌ها،‌ دره‌ها، جلگه‌ها و دشت‌ها موجب پیوستگی توپوگرافیک استان با آذربایجان‌غربی و زنجان شده‌است و در شرق نیز دره و رودخانة دره رود، کوه‌های سبلان، چهل‌مند و گردنة صائین این خطه را از استان اردبیل جدا می‌کند. مدارهای ´5 ، º45  و ´22 ، º36  منتهی‌الیه غربی و شرقی مختصات جغرافیایی این استان را مشخص می‌کند.

مهم‌ترین شهرهای این استان اهر، بستان‌آباد، بناب، تبریز، سراب، شبستر، کلیبر، مراغه، مرند، میانه، هریس و هشترود و مرکز آذربایجان‌شرقی شهر تاریخی و صنعتی تبریز است.

منطقة آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیائی، یکی از مناطق حساس و مهم کشور است. همین اهمیت حساسیت و گستردگی، باعث شده‌است تا این منطقه با وجود خصوصیات مشترک جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی، به سه استان آذربایجان‌شرقی،‌ آذربایجان‌غربی و اردبیل تقسیم شود.

3ـ1) استان از دید تاریخ:

به روایت تاریخ، آذربایجان در زمان‌های بسیار دور مسکونی بوده و از فعالیت‌های‌اقتصادی، اجتماعی و صنعتی چشمگیری (به لحاظ واقع شدن بر سر راه جاده ابریشم) برخوردار بوده‌است، به‌گونه‌ای که دانشمندان باستان‌شناس، بافت قدیمی‌ترین فرش بافته‌شده را (فرش پازیرک) به این منطقه نسبت می‌دهند. همچنین براساس مشاهدات و نوشته جهانگردان و سیاحان معتبری چون یاقوت حموی، مارکوپلو، ابن بطوطه و … شهر تبریز دارای بازارهای متعدد بوده و مصنوعات تولیدی آن به اقصی نقاط جهان صادر می‌شده‌است. رونق بازار تبریز و اقتصاد جاری در شهر در طول قرون گذشته، شهر را به جولانگاه تجارت و عرضه و تقاضای بین‌المللی درآورده و از قبال آن مردمی غنی و ثروتمند و قدرتمند داشت.

از نظر فرهنگی نیز علاوه بر صنعت چاپ، کتب خارجی نخستین بار در این شهر به فارسی برگردانده شده و فن ترجمه در این شهر پاگرفته است. انشای جدید و یا ساده نویسی را "طالبوف" یکی از فرزندان خلف این شهر به دیگران آموخته است. نخستین دایره‌المعارف در دنیای اسلام و مسیحیت، اولین کتابخانه عمومی، نخستین سینما و تئاتر، فن عکاسی، فرش نوین، نخستین رمان، ادبیات کودکان، روزنامه‌نگاری ملی، شعر نو و نقد ادبی در این شهر پاگرفته و ره‌آورد مردمان پیشگام این دیار بوده‌است.

در زمینه علم و دانش نوین، فرزندان این خطه، طلایه‌داران پزشکی مدرن، کشاورزی مکانیزه، هوانوردی، راه و ساختمان‌سازی، ایجاد ضرابخانه، ایجاد نخستین‌کارخانه‌ها و بالاخره تجارت نوین و نخستین شرکت سهامی عام می‌باشند.

ایجاد جامعه مدنی، یک سده پیش در دوران انقلاب مشروطیت در آذربایجان، با موفقیت به مرحله اجرا درآمد. این مردمان دوراندیش مبارز، نه تنها مزایای قانون‌گرائی و حاکمیت قانون را به مردم ایران شناساندند، بلکه با تأسیس نخستین شوراهای مردمی در آذربایجان، مردم‌سالاری و قانونمندی را تجربه کردند و با برپائی نهادهای تمدن نوین از جمله بلدیه، نظمیه، عدلیه و … حاکمیت قانون را جایگزین استبداد فردی نمودند و بدین ترتیب شعور اجتماعی و توسعه‌یافتگی شخصیت سیاسی خود را نشان دادند.

تبریز گهواره سنن انقلابی، خاستگاه خیزش‌های ضد استعماری و ضد استبدادی بوده و نخستین حرکت قهرآمیز ضد استعماری را در واقعه رژی بر علیه بریتانیای‌کبیر و استبداد ناصری آغاز نمود.

نهضت مشروطیت، جنبش تنباکو، مقابله با تجاوزات خارجی در جنگ‌های ایران ـ روس و ایران ـ عثمانی و موارد دیگر سند افتخار این خطه قهرمان‌پرور است.

در زمنیه آموزش و تأسیسات آموزشی، مردم این دیار در برهه‌ای از زمان اقدام به تأسیس این مؤسسات نمودند که نیاز مبرم جامعه بود. حاج میرزا حسن رشدیه تبریزی نخستین مدرسه را به سبک نوین در تبریز بنیان گذاشته و سپس آموزش و پرورش نوین را در سایر نقاط ایران اشاعه داده‌است. همچنین جبار باغچه‌بان، مدرسه کر و لال‌ها را و ابوالقاسم فیوضات، کودکستان را نخست در تبریز تأسیس کردند و سپس به دیگر شهرهای ایران تعمیم دادند.

4ـ1) نژاد، زبان و مذهب ساکنین استان:

آذری‌ها، اصیل‌ترین افراد ایرانی و از نژاد آریایی هستند که سه تا چهار هزار سال پیش به این سرزمین مهاجرت کرده‌اند.

این عده به دو دسته پارت و ماد تقسیم شدند که در قسمت‌های مختلف ایران ساکن شدند از آن جمله مادها که در آذربایجان سکونت گزیدند. در مسیر تاریخ در نتیجه هجوم ترک‌ها و مغولان دسته‌هائی از آن‌ها در این منطقه سکونت نمودند ولی به دلیل کمی عده، نسبت به ساکنان اصلی، مستهلک شدند ولی اصالت نژاد اولیه محفوظ مانده‌است.

مردم این استان قبلا به زبان آذری سخن می‌گفتند اما مقارن با تشکیل سلسله صفوی، زبان ترکی جانشین زبان آذری گردید.

پیش از ورود مادها، مردمی در آذربایجان زندگی می‌کردند که به زبان مخصوصی سخن می‌گفتند آنان حکومت آریایی‌ها را قبول کردند و به تدریج آداب و رسوم و زبان آنان را نیز پذیرفتند. زبان اوستایی، زبان مادها بود که در این منطقه ساکن شدند و زبان آذری همان زبان مادی آمیخته به لغاتی از زبان بومیان پیشین می‌باشد. به طور کلی می‌توان چنین بیان نمود که زبان آذربایجان در اثر گذشت زمان در مسیر تکامل خود و یا به علل تاریخی تحت تاثیر جاذبه زبان‌های فارسی و عربی، ارمنی، گرجی، و نیز  زبان‌های کردی و تالشی قرار گرفته و از نظر دستوری بسیار غنی است. زبان ترکی کنونی مردم تبریز، زبان آذری جدید یا ترکی آذری می‌باشد.

دین‌های رایج در آذربایجان از ابتدا تاکنون آئین‌های اولیه آریایی‌ها (دیوپرستی و مهرپرستی)، زرتشتی، یهودی‌، مسیحیت و اسلام بوده‌اند.

از نظر مذهب، 98% مردم استان مسلمان و دارای مذهب شیعه جعفری می‌باشند و اقلیتی از مسیحیان که اکثراً ارمنی و گریگوری مذهبند در تبریز زندگی می‌کنند.

5 ـ1) آب و هوای استان:

آب و هوای استان آذربایجان‌شرقی به طور کلی سرد و خشک است ولی به علت تنوع توپوگرافیکی از اقلیم‌های متفاوتی برخوردار است.

این استان همواره تحت تاثیر بادهای سرد شمالی و سیبری و بادهای مرطوب دریای سیاه و مدیترانه و اقیانوس اطلس قرارگرفته است به علاوه، بادهای محلی نیز تحت تاثیر شرائط طبیعی استان از سوی کوهستان‌های بلند و دریاچه‌های ارومیه و خزر به سوی دشت‌ها و جلگه‌ها می‌وزند.

استان آذربایجان‌شرقی یک منطقه سردسیر و کوهستانی است و از لحاظ تقسیم بندی‌های اقلیمی جزو مناطق نیمه خشک به حساب می‌آید و میانگین بارندگی سالیانه 250 الی 300 میلی‌متر می‌باشد.

موقعیت کوهستانی و عرض جغرافیایی استان از عوامل برودت و سرمای قسمت اعظم این منطقه است.
کم ارتفاعی و اثرات ملایم‌کننده بخارهای دریای خزر در پاره‌ای از مناطق از عوامل اعتدال اقلیمی آن به شمار می‌آید. به علاوه آذربایجان تا حدودی تحت تاثیر جریان‌های مرطوب دریای مدیترانه از سمت غرب و جنوب‌غربی قرار دارد و توده‌های هوای سرد سیبری نیز از شمال بر آب و هوای آن اثر می‌گذارد.

تبریز نیز دارای هوائی اقلیمی و کم رطوبت است و حد متوسط بارندگی آن در سال 285 میلی‌متر است. این جلگه در اثر ارتفاعی که از سطح دریا دارد، دارای زمستان‌های طولانی و سرد و تابستان‌های متعدل است.

6 ـ1) جمعیت استان:

جمعیت استان آذربایجان‌شرقی طبق سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1375 بالغ بر3.325.540 نفر بوده است که از این تعداد 2.004.484 نفر در شهرها و 1.320.788 نفر در روستاها ساکن بوده‌اند. به ‌بیان دیگر 3/60% جمعیت در شهرها و 7/39% جمعیت در روستاها ساکن بوده‌اند. جمعیت این استان براساس سرشماری مرکز آمار ایران برای سال 1385، 3،603،456 نفر می‌باشد که از این تعداد 2،402،539 نفر در مناطق شهری و 1،200،820 نفر در مناطق روستایی استان ساکن هستند. به ‌عبارتی 7/66 درصد جمعیت در شهرها و 3/33 درصد جمعیت در روستاها ساکن بوده‌اند. این در حالی است که جمعیت تبریز در این سال 1،398،060 نفر می‌باشد.

جمعیت استان در سال 1385 نسبت به سال 1375، 0.8 % رشد نشان می‌دهد. نرخ رشد جمعیت شهری و روستایی استان در سال 1385 نسبت به سال 1375، به ترتیب معادل 8/1 و 1-  درصد می‌باشد.

7 ـ1) جاذبه‌های توریستی:

آذربایجان‌شرقی به لحاظ موقعیت جغرافیایی خود شاهراه اصلی عبور هزاران گردشگر آسیایی و اروپایی است این سرزمین از دیرباز مهد مدنیت بوده و دارای سابقه چندین هزار ساله می‌باشد و به برکت قدمت و غنای فرهنگی خود، صدها اثر تاریخی ارزشمند از دوره‌های مختلف را در خود جای داده است. به طوری‌که تاکنون بیش از 1400 اثر تاریخی در استان شناسایی شده و 238 اثر در فهرست آثار ملی ثبت شده است. علاوه بر ویژگی ممتاز تاریخی، این استان به لحاظ موقعیت جغرافیایی خود، تأثیرپذیری از آب و هوای مدیترانه‌ای با آب و هوای مطبوع و دلپذیر، مناطق جنگلی زیبا با چشم‌انداز بدیع، دره‌های سرسبز، کوه‌های سر به فلک کشیده و پرآوازه‌ای چون سهند و سبلان از پتانسیل‌های با ارزش اکوتوریستی کشور محسوب می‌گردد.

تبریز مرکز استان آذربایجان‌شرقی با قدمت 3 الی 4 هزار ساله، یکی از شهرهای کهن و تاریخی ایران است  و آثار مکشوفه به دست آمده از گورستان دسته جمعی اطراف مسجد کبود، وجود دانشگاه جامع علمی و اسلامی ربع رشیدیه، حکایت از پیشینه تاریخی، فرهنگی و علمی این دیار است. تبریز در دوره قبل از اسلام خصوصاً در دوره ساسانیان از مراکز مهم نظامی و دفاعی و در دوره‌های روادیان، سلجوقیان، ایلخانیان، جلایریان، ترکمانان، صفویه، پایتخت رسمی و در دوره قاجاریه ولیعهدنشین بوده است و بالاخره در دوره معاصر تبریز مهد علم و مدنیت، هنر و شعر در ایران است به طوری‌که اولین انجمن ایالتی مدرسه نوین، تراموای شهری و ... در آن ایجاد گردیده است.

1-7-1) بازار تبریز:

بازار تبریز بزرگترین بازار به هم پیوسته و مسقف دنیا یکی از بازارهای تاریخی و زیبای ایران است مجموعه بازار تبریز در قرن 5 (ه . ق) احداث گردیده و بنای کنونی بازار در دوره قاجاریه بعد از زلزله 1193 (ه . ق) ساخته شده است معماری ایرانی- اسلامی، کثرت تیمچه‌ها، راسته‌ها، دالان‌ها، انواع متنوع مشاغل و تعداد زیادی مساجد و مدارس تاریخی شکوه و عظمت خاصی به این مجموعه بخشیده است. مجموعه بازار تبریز با 20 راسته بازار، 35 سرای، 25 تیمچه، 11 دالان و حدود 5500 منار از مراکز پر رونق تجارت و صادرات در ایران و آذربایجان است تیمچه مظفریه با گنبد، طاق ضربی زیاب به عنوان مرکز تجارت و بورس طلا و جواهر از اشتهار  و معروفیت فراوانی برخوردار است.

2-7-1) مسجد کبود:

مسجد کبود و یا فیروزه جهان اسلام، از شاه‌کارهای هنر معماری اسلامی در سال 870 (ه . ق) (1466م) به دستور ابومظفر جهان‌شاه قره‌قویونلو بنا گردیده است بنای باشکوه مسجد از نظر کاشی‌کاری معرق، آمیزش رنگ‌ها، داشتن انواع خطوط عالی، نسخ، ثلث، نستعلیق، اشکال و طرح‌های بدیع هندسی و اسلیمی، بی‌نظیر، مورد نظر ارباب ذوق و هنر بوده است. این مسجد در زلزله سال 1193 (ه . ق) (1779 م) تمام سقف‌اش فرو ریخت و فقط سر در آن باقی مانده بود ولی در سال‌های اخیر به همت یکی از معماران چیره دست آذربایجان گنبد مسجد در دو لایه ساخته شده است. این مسجد تاریخی در سال 1310 (ه . ق) در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردید.

3-7-1) ارک علی‌شاه:

این بنای باشکوه بازمانده مسجد است که در فاصله سال‌های 716 (ه . ق) به همت تاج‌الدین علی‌شاه جیلانی تبریزی وزیر ایلخانان مغول ساخته شد بنایی که به صورت سه دیوار بلند به شکل ایوان دیده می‌شود. قسمت سقف مسجد بود و ارتفاع دیوارها 30 متر است و اخیراً دریافتند که 7 متر از دیوارها در زیر خاک مانده و عرض دیوارها حدود 10 متر است این مسجد در زمان آبادی, مسجد جامع بوده و با کاشی‌کاری و ستون‌های مرمری و گچ‌بری و کتیبه‌های گوناگون تزئین یافته بود. از این مسجد در دوره انقلاب مشروطیت به عنوان قلعه و انبار مهمات استفاده می‌شد.

4-7-1) مسجد جامع تبریز:

این مسجد یکی از بناهای زیبا و تاریخی تبریز است که در اوایل دوره اسلامی بنا گردیده و پس از زلزله سال 434 (ه . ق) مرمت و بازسازی آن در دوره سلجوقیان و آق‌قویونلوها، صفویه، قاجاریه مورد توجه قرار گرفته است. در بالای در شمالی مسجد جامع سنگ نوشته به خط محمد مؤمن تبریزی در 15 سطر به خط ثلث سیار زیبا که در تاریخ 1106 (ه . ق) بر روی سنگ رخام نصب شده است و علاوه بر آن سنگ دیگری که حاوی رؤیای شاه طهماسب اول صفوی در 12 سطر به تاریخ 972 (ه . ق) به خط ثلث به چشم می‌خورد.

5-7-1) مقبره‌الشعراء تبریز:

مقبره‌العشراء تبریز یکی از بناهای زیبا و دیدنی شهر تبریز است که در محله سرخاب در کنار بقعه سید حمزه واقع شده است این مکان مدفن ابدی بیش از 400 تن از دانشمندان و عرفا و شعرای نام‌آوری چون محمدحسین شهریار، خاقانی شروانی، اسدی طوسی، ابوالعلاء فلکی، ظهیرالدین فاریابی، انوری ابیوردی، قطران تبریزی، شیخ محمد خیابانی، ثقه‌الاسلام و ... می‌باشد.

6-7-1) امامزاده‌ها و مقابر:

آذربایجان‌شرقی به لحاظ قدمت تاریخی، فرهنگی مدفن و آرامگاه عده کثیری از عرفا و علما می‌باشد که در سطح استان پراکنده می‌باشد از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

امامزاده دال و ذال، بقعه سیدحمزه، مقبره عون و زید، مقبره شیخ محمد سیاه‌پوش، بقعه صاحب‌الامر، بقعه سیدابراهیم, مقبره دو کمال (کمال‌الدین خجندی و کمال‌الدین بهزاد نقاش) در تبریز، مقبره محمود شبستری صاحب مثنوی گلشن راز در شبستر، مقبره شیخ شهاب‌الدین اهری در اهر، مقبره اوحدالدین مراغه‌ای در مراغه، بقعه شیخ اسحاق در هریس، مقبره ملا معصوم (نیایشگاه مهری) در مراغه، امامزاده شعیب و امامزاده محمود نوجه‌مهر در جلفا.

7-7-1) بقعه عون‌بن‌علی:

این بقعه در بلندترین قله کوه سرخاب واقع شده و احتمالاً بنیان اولیه آن از دوره ایلخانی است و این بنا به روایتی، مقبره دو تن از اولاد حضرت علی (ع) به نام‌های عون‌بن‌علی و زیدبن‌علی قرار دارد.

8-7-1) قلعه‌های تاریخی:

قلعه بابک در فراز قله عظیم جمهور در پهنه اسطوره‌ای ارسباران در 7 کیلومتری جنوب‌غربی کلیبر در ارتفاع 2300 الی 2600 متری, چونان عقاب کهنسالی بر منطقه آرمیده است. این قلعه که از سه طرف به‌وسیله پرتگاه‌های احاطه شده روزگاری جایگاه یکی از پرشورترین مبارزات مردمی بر علیه ظلم و ستم به رهبری بابک خرم دین بوده است و بر اثر کاوش‌هایی که صورت گرفته است سفالینه‌هایی از قرون سوم و هفتم      (ه . ق) و سکه‌هایی که از دوره اتابکان به دست آمده است. از قلعه‌های دیگر آذربایجان می‌توان به قلعه کردشت (جلفا) قلعه جوشین (ورزقان) اوارسین (کلیبر) ضحاک (هشترود) پشتو (اهر) اشاره نمود.

9-7-1) سایر آثار تاریخی:

کلیسای سنت استپانوس (جلفا)، سهرقه و موجومبار (شبستر) مریم مقدس و سرکیس مقدم (تبریز)، حمام تاریخی نوبر (تبریز)، حمام مهرآباد (بناب)، حمام کردشت (جلفا)، موزه مشروطه (تبریز)، موزه آذربایجان (تبریز)، پل‌های کوچک و بزرگ خدا آفرین (کلیبر)، پل آجی‌چای (تبریز)، گنبدهای سه‌گانه مراغه (کبود، غفاریه، سرخ)، برج مدور (مراغه) برج آتش‌نشانی (تبریز)، برج دوزال (جلفا)، سنگ نبشته‌های تاریخ رازلیق و نشتبان (سراب)، کتیبه سنگی سقندل (ورزقان) و ده‌ها اثر دیگر.

10-7-1) خانه مشروطیت:

این خانه در غرب بازار تبریز قرار دارد و در زمان مشروطیت، تعلق به حاجی مهدی کوزه‌کنانی و زمانی محل تجمع سران و رهبران صدر مشروطیت مانند ستارخان، باقرخان، ثقه‌الاسلام، حاج میرزا آقا فرشی و میراز حسین واعظ و دیگر مشروطه خواهان بوده است.

11-7-1) موزه آذربایجان:

این موزه که از سال 1341 مورد بهره‌برداری قرار گرفته، در مساحتی قریب به 3000 متر مربع ساخته شده و دارای سه سالن نمایش اشیای باستانی، مردم‌شناسی و سالن سوم که موزه مشروطیت نام دارد می‌باشد.

12-7-1) ائل‌گلی (شاه‌گلی):

پارک تاریخی و تفریحی ائل‌گلی در روی تپه‌ای نسبتاً بزرگ با استخری به مساحت 54675 متر مربع در 7 کیلومتری جنوب‌شرق تبریز قرار دارد. این مجموعه و تأسیسات اطراف آن که سابقاً شاه‌گلی (استخر شاه) خوانده می‌شد در عصر آق‌قویون‌ها (800 ه . ق) احداث و در دوره پسر هشتم عباس میرزای قاجار بازسازی و در سال 1349 تجدید بنا گردید. پارک ائل‌گلی با پله‌بندی بی‌نظیر، نهرهای روان در بین پله‌ها، گل‌کاری و رستورانی با دو طبقه در میان استخر پذیرایی میهمانان و گردشگران می‌باشد.

13-7-1) منطقه حفاظت شده ارسباران:

منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعتی معادل 80428 هکتار در کنار رود ارس در محدوده شهرستان کلیبر قرار دارد. این منطقه به دلیل ارتفاعات بلندی چون قیز قلعه‌سی، هشت سر، شیور داغلی، گیامکی و مناطق جنگلی چون آینالو، زغالو و حیات وحش متنوع با حیوانات نادری چون سیاه خروس قفقازی، مارال (شوکا)، خرس، روباه، گرگ، شغال، گراز، چشم‌اندازی بکر و بی‌مانند طبیعی است که در سال 1355 از سوی سازمان جهانی یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه‌های زیست جهان، در فهرست مناطق با ارزش طبیعی دنیا ثبت گردیده است.

14-7-1) پیست اسکی سهند:

سهند را عروس کوه‌های ایران گویند زیرا در تابستان گلزاری بی‌نظیر، پوشیده از گل و چمن با چشم‌اندازی زیبا و دیدنی و در زمستان پوشیده از برف است و وجود 9-8 ماه از سال برف قابل اسکی در سهند، برتری ویژه‌ای به این پیست بخشیده و آن را از سایر پیست‌های کشور و حتی خاورمیانه متمایز می‌سازد. این منطقه در آینده‌ای نه چندان دور قابل تبدیل به دهکده ورزش‌های زمستانی خواهد بود.

15-7-1) روستای کندوان:

کندوان یا کندوجان از روستاهای زیبای استان در 62 کیلومتری تبریز، در دامنه‌های سرسبز سلطان داغی در شهرستان اسکو قرار گرفته است. روستای تاریخی و شگفت‌انگیز کندوان که چونان قندیل‌های عظیم در دشت سر از کوه بیرون آورده است گویای زیبایی طبیعت و مبارزه طولانی انسان با طبیعت است. مردم پیشین کندوان با دستان نیرومند و خستگی‌ناپذیر خود صخره‌های سنگی سخت و مقاوم را به تسلیم در برابر خود واداشته و کوه‌های گران را شکافته و ماواء و جایگاهی برای خویش ساخته‌اند.

به عقیده تعدادی از محققان این خانه‌های با معماری صخره‌ای منحصر به فرد خود متعلق به قرن 7 (ه . ق) می‌باشد. ولی برخی دیگر نیز معتقدند قدمت آن به دوره قبل از اسلام مربوط می‌شود.

روستای کندوان علاوه بر معماری صخره‌ای، دارای آب و هوای مطبوع و دلپذیر و آب معدنی کندوان می‌باشد که به لحاظ ویژگی درمانی آن از شهرت فراوانی برخوردار است.

16-7-1) سایر جاذبه‌های طبیعی استان:

تالاب بین‌المللی قوری‌گل (بستان‌آباد)، سواحل دریاچه ارومیه با ویژگی تفریحی و درمانی، آب‌های معدنی شهرستان‌های (سراب، کلیبر و آذرشهر) دره‌های سرسبز (لیقوان، طرزم، ایوند، کندوان) منطقه ییلاقی چیچکلو (ورزقان)، دامنه‌های سبز ارتفاعات میشو (مرند) آبشار گل آخور (ورزقان)، غار کبوتر (مراغه)، پیست اسکی پیام (مرند) و صدها جاذبه‌های دیگر.

8 ـ1) علم و فرهنگ در استان:

آذربایجان‌شرقی از دیرباز مهد تمدن، خاستگاه فضلاء، اندیشمندان، شعرا و سیاستمدارانی بوده است که هرکدام به نوبه خود منشاء تحولات بزرگی در عرصه‌های فرهنگی، تاریخی و سیاسی ایران به خصوص در قرون اخیر بوده‌اند.

ظهور نهضت مشروطه‌خواهی، تأسیس اولین چاپخانه سنگی، انتشار اولین روزنامه، تأسیس اولین مدرسه به سبک جدید و ظهور قیام 29 بهمن انقلاب اسلامی در تبریز، بخشی از شاخص‌های عمده‌ای هستند که از وجود زمینه‌های مناسب فرهنگی و سیاسی این منطقه حکایت دارند.

هـمچـنین وجـود صدها مسجد و 80 کتابخانه بزرگ عمومی به خصوص کتابخانه‌های مشهور ملی و تربیت و نیز مجموعه دانشگاه تبریز و دانشکده‌های وابسته به آن، که یکی از قدیمی‌ترین و در حال حاضر یکی از معتبرترین دانشگاه‌های ایران و خاورمیانه است و چندین دانشگاه دیگر ( آزاد ـ سهند ـ علمی، کاربردی ـ پیام‌نور و سایر دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی) ده‌ها سینما و سالن نمایش، مراکز علمی و فرهنگی استان را تشکیل می دهند.

این استان دارای شعرای نامداری به شرح زیر می‌باشد:

• شهریار: (1367ـ 1285) شاعر برجسته ایران که گل‌های طبع او گلستانی در ادبیات معاصر ساخته است. دیوان اشعار و قطعه "حیدر بابایه سلام" و مجموعه اشعار بعد از انقلاب شهریار از مجموعه شاهکارهای ادبی ایران اسلامی به شمار می‌رود. او در مقبره‌الشعراء تبریز آرمیده است.
• پروین اعتصامی: (1320ـ 1285 ش) سرآمد شاعران زن ایرانی که دیوانش مشحون از پند و اندرز و بیان هنجارها و ناهنجاری‌های زمانه است. آرامگاهش در شهر قم، در صحن حضرت معصومه (ع) واقع است.
• خاقانی شروانی: (از شعرای قرن ششم هجری قمری) که در سال 595 در تبریز وفات یافته و در مقبره‌الشعرای سرخاب مدفون است.
• شیخ محمود شبستری: از مشاهیر عرفانی آذربایجان و صاحب مثنوی مشهور "گلشن راز" که در سال 725 هـ .ق در شبستر وفات یافته و در آن شهر مدفون است.
• خطیب تبریزی: از بزرگان لغت و ادب قرن پنجم هجری که در بغداد وفات نموده‌است.
• شمس تبریزی: از عارفان قرن هفتم که مولانا جلال‌الدین رومی پس از ملاقات و تلقینات شمس‌تبریزی به درجه‌ای تغییر حال پیدا کرده که اسم او را تلخص خود قرار داده و تمام غزلیاتش را به نام وی منظوم ساخته است. شمس در مسافرتی به تاریخ 645 (ه . ق) در قونیه به شهادت رسیده‌است.

از شعرای دیگر این خطه می‌توان از نامدارانی چون:

• عبدالرزاق مفتون (ف 1243ه . ق)
• سید ابوالقاسم نباتی (ف1264 ه . ق)
• ظهیر فاریابی (ف 598 ه . ق)
• همام تبریزی (قرن هفتم و هشتم)
• صائب تبریزی ( ف 1081 ه . ق)
• اوحدی مراغه‌ای (ف 737 ه . ق )
• حکیم قطران (قرن پنجم) و ... نام برد.

2) تبریز، مرکز استان:

تبریز شهری است که نامش از دیرباز آشنای اهل سیاحت و تجارت در اقصی نقاط جهان بوده و هست و در طول جاده ابریشم، غرب را به شرق پیوند داده و دروازه مشرق زمین خوانده‌شده.

مرکز استان تبریز می‌باشد که در 50 کیلومتری قله سهند در 46 درجه و 25 دقیقه طول شرقی و 38 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی از نصف‌النهار گرینویچ، در شمال‌غربی‌ ایران، در قلمرو میانی خطه آذربایجان واقع شده‌است و از شمال به شبستر، از جنوب به مراغه، از شرق به بستان‌آباد و از غرب به دریاچه ارومیه منتهی می‌شود.

در شمال کوه‌های سرخ فام عون‌بن‌علی (عینالی) یا سرخاب به ارتفاع 1800 متر از سطح دریا، قرار دارد. یکی از کوه‌های منشعب از رشته کوه‌های سهند کوه بهلول است که ارتفاع آن به 2200 متر می‌رسد. کوه باباداغی بین کوه بهلول و سرخاب واقع شده‌است و ارتفاع آن از 2300 متر تجاوز می‌کند

توسعة صنایع در این خطه در سال 1970 میلادی پایه‌گذاری گردیده و از آن پس در حال پیشرفت می‌باشد، در این بخش مشارکت‌های عظیمی با کشورهای دیگر مانند: چک و اسلواکی، رومانی و آلمان به انجام رسیده‌اند.

تولیدات عمده صنعتی در این منطقه عبارتند از: مواد غذایی، مواد شیمیائی، کانی غیرفلزی، فلزات اساسی، ماشین‌آلات نساجی و فرش. این محصولات هم برای مصارف داخلی و هم برای صادرات بسیار مهم هستند. استان آذربایجان‌شرقی با دارا بودن کارخانه‌های بزرگ صنعتی، از مناطق مهم صنعتی کشور به شمار می‌آید، به‌ویژه با ایجاد و تمرکز صنایع سنگین، تولید ماشین‌آلات و تجهیزات، تبریز را یکی از قطب‌های صنعتی کشور نموده‌است.

واحدهای صنعتی استان که به طور عمده در تبریز مستقر می‌باشند در سه محور تبریز ـ میانه ، تبریز ـ مرند و تبریز ـ مراغه مستقر شده‌اند و به دلیل این که در سر راه جاده ایران ـ اروپا قرار دارند از اهمیت مضاعفی برخوردارند.

در سایر زمینه‌ها، کارخانجات و واحدهای تولیدی منحصر به‌فردی چون پتروشیمی و پالایشگاه و صنایع خودروسازی و تولید برخی ماشین‌آلات مورد نیاز صنایع کشور از جمله تولید ماشین‌آلات نساجی را می‌توان نام برد.

تبریز بر حسب موقعیت جغرافیائی، سیاسی و صنعتی دارای راه‌های متعدد است. این شهر به وسیله یک شاهراه وسیع به طول 619 کیلومتر به تهران مرتبط می‌شود که تا جلفا، مرز جمهوری آذربایجان، ادامه می‌یابد و از سوی دیگر به مرز ترکیه متصل می‌شود. راه‌های متعدد دیگر، تبریز را به مرکز و شهرهای استان‌های هم‌جوار، اردبیل، کردستان و آذربایجان‌غربی مربوط می‌کند.

بنای اولیه تبریز را به زمان آشور نسبت می‌دهند و این امر در کتیبه سارگن پادشاه آشور آمده‌است که تبریز را شهری بزرگ و آباد و دارای باروی تو در تو وصف کرده‌است. سارگن دوم در این کتیبه از شهری به نام اوشکایا که شاید همان اسکو امروزی است و نیز از دژ و قلعه محکمی به نام تارویی یاد می‌کند که به احتمال زیاد تبریز است.

برخی از مورخین تبریز را همان گابریسی می‌دانند که در پنجمین جدول آسیائی بطامیوس اسکندرانی (در نیمه دوم قرن دوم میلادی) ثبت شده‌است و اعتقاد دارند که بعدها حرف « گ » به « ت » تبدیل شده‌است.

روشن و واضح است این شهر در سال 21 هجری قمری به وسیله اعراب فتح شد. اغلب مورخان بعد از اسلام و از جمله حمداله مستوفی، تبریز را از بناهای « زبیده خاتون » زن هارون‌الرشید درسال 175 هجری می‌داند. لیکن براساس منابع تاریخی و نتایج پژوهشگران مختلف از جمله نادر میرزا و کسروی و جکسن امریکائی انتصاب بنای تبریز به زبیده خاتون نمی‌تواند صحیح باشد. علت آن‌که در فتوحات اعراب نامی از تبریز برده نشده‌است که در آن زمان تبریز چندان آباد نبوده‌است.

در جریان کاوش‌هائی که توسط هیأت باستان‌شناسی انگلیسی در قار تپه واقع در سی کیلومتری جنوب‌غربی تبریز صورت گرفت، آنان به خانه‌های دایره‌ای شکلی برخوردند که از آجر خام و چینه ساخته شده و به اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم قبل از میلاد تعلق دارند. در این خانه‌ها سنگ آسیاب‌ها، استخوان حیوانات، نقش هندسی شکل ظروف سفالی مزین به تصاویر پرندگان و حیوانات، انبارهای آذوقه و کارگاه نیز کشف شد.

با به دست آمدن این آثار مشخص می‌شود که در آن زمان در حوالی تبریز گروهی از مردم به امر پیشه‌وری اشتغال داشته‌اند. مرو خان ارمنی نیز از شهری بنام تاورژ سخن گفته‌است که قراینی دال بر وجود شهری در محل تبریز کنونی در دوران ساسانی می‌باشد.

تبریز در سده‌های نخستین هجری چند بار دست به دست گردید. در سال 340 هجری از اتحاد سه‌گانه تبریز،  اشنو و دهخورگان مملکت بنی‌رودینی به وجود آمد که حکام آن، قدرت و استقلال کامل داشتند و خلفای بغداد از دخالت و نفوذ کمی در آن برخوردار بودند. در زلزله سال‌های 224 و 434 هجری قمری شهر تبریز خراب و جمعیت زیادی از ساکنین آن از بین رفتند.

از قرن دهم میلادی یا قرن سوم هجری به بعد نام تبریز در ردیف شهرهای بزرگ آذربایجان آمده‌است به‌طوری‌که ابن‌حوقل در قنود 367 قمری این شهر را از لحاظ آبادی، برتر از شهرهای کوچک آذربایجان می‌شمارد.

از سال 446 هجری قمری تبریز و آذربایجان تحت سلطه حکومت سلجوقیان قرار گرفت. اهالی تبریز در سال 616 (ه . ق) موفق شدند با دادن هدایای فراوان از ویرانی آن جلوگیری کنند. پس از حمله مغول به دستور غازان‌خان (663680 ه . ق)، تبریز به عنوان پایتخت رسمی (ایلخانان) برگزیده شد و این امر تا زمان الیجاتیو ادامه داشت. غازان‌خان تبریز را به حد اعلای درجه عظمت و بزرگی و آبادانی رسانید. غازان‌خان در قریه شام که سواحل (آجی‌چای) بسته بود، بناهای متعددی از جمله عمارات عظیمی برای آرامگاه خود، مسجد، دو مدرسه، یک بیمارستان، رسد خانه، کتابخانه، گرمابه و تأسیسات دیگر بنا نمود. یک سلسله عمارت نیز توسط وزیر آن‌ها (رشیدالدین فضل‌اله) به نام (ربع رشیدی) بنا نهاده‌شد. تبریز از زمان ایلخانان مرکز داد و ستد و تجارت بود و تمام مملکت از جیحون تا مصر در اطاعت فرمانروایان تبریز قرار داشت. در زمان (جلایریان) و ترکمانان (قره‌قویونلو)، تبریز همچنان پایتخت ایران بود. یورش‌های (امیرتیمور) و فرزندان او کوچ دادن اجباری صنعت‌گران و هنرمندان به ترکستان و زلزله‌های پی‌درپی، شکوه و عظمت تبریز را به طور موقت از بین برد و اکثر آثار تاریخی کم نظیر آن از بین رفت.

در دوره صفویه در پی جنگ‌هائی که بین ایران و عثمانی در گرفت چند بار این شهر مورد هجوم سپاهیان عثمانی واقع شد.

تبریز به علت نزدیکی به روسیه و عثمانی و ارتباط با کشورهای اروپایی، مورد توجه قرارگرفت و امور تجاری رونق یافت و شهر به سرعت رو به آبادانی و رشد و پیشرفت نهاد.

در سال 1780 میلادی که مصادف با دوره (زندیه) است باز هم وقوع زلزله، خسارات فراوانی به تبریز وارد ساخت.

در دوره قاجاریه تبریز پس از تهران مرکز مهم‌ترین وقایع کشور گردید. در زمان (عباس‌میرزا) که جنگ‌های ایران و روس درگرفت، قورخانه و کارخانه‌های مهمات‌سازی در این شهر استقرار یافت و بر اهمیت تبریز افزوده‌گردید. در سال 1906 میلادی (1285 شمسی) مردم تبریز در انقلاب مشروطیت نقش بزرگی را بر عهده گرفتند.

در دوره استبداد صغیر مردم تبریز به رهبری دو قهرمان ملی (ستارخان) و (باقرخان)، پس از ماه‌ها مبارزه، ابتدا تبریز و آذربایجان و سپس ایران را از چنگ استبداد رهائی بخشیدند.

در سال 1340 هجری قمری، قیام مردم تبریز بر علیه استعمار انگلیس و عهدنامه وثوق‌الدوله و پیروزی آنان بر استعمار شروع شد.

برخی از بناهای معروف تبریز عبارتند از: ارگ‌علیشاه، مسجدکبود و کلیسای شاقوت و زبان مردم تبریز آذری و مذهب آن‌ها شیعه می‌باشد. آب و هوای تبریز سرد و دارای تابستانی معتدل می‌باشد. تبریز یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران است که کارخانه‌جات مهم تراکتورسازی و ماشین‌سازی و ...  در آن مشغول فعالیت می‌باشند.   

3) قابلیت‌های اقتصادی استان:

1ـ3) توان و امکانات بازرگانی استان:

استان آذربایجان‌شرقی که با جمهوری‌های آذربایجان، نخجوان و ارمنستان مرز مشترک دارد و از طریق مرز بازرگان با کشور ترکیه نیز مرتبط است، موقعیت استراتژیکی بسیار بالائی برای به وجود آمدن یک مرکز عمده تجاری بین‌المللی را دارا می‌باشد.

از منظر بازرگانی داخلی، ‌مرکز استان (شهر تبریز) به مناسبت دارا بودن امتیازات و برتری‌های ویژه در منطقه شمال‌غرب کشور،‌ دارا بودن بازار وسیع (به عنوان تآمین‌کننده اقلام مورد نیاز بازار در استان‌های اردبیل، زنجان، کردستان، آذربایجان‌غربی و خود استان)، موقعیت ویژه جغرافیائی و مرکزیت سیاسی،‌ اداری و اقتصادی،‌ از مهم‌ترین مراکز فعالیت بازرگانی در استان و کشور به شمار می‌رود.

در مورد بازرگانی خارجی، این استان به سبب موقعیت خاص استراتژیک و داشتن قابلیت‌های فراوان‌، مرکزی مناسب و با اهمیت برای فعالیت‌های بازرگانی خارجی است.

اهم قابلیت‌های استان به طور مختصر عبارتند از:

• وجود مبادی ورودی و خروجی در منطقه مرزی جلفا و نوردوز ، گمرکات سهلان ، تبریز و جلفا با ظرفیت‌های بالای ذخیره و انبار کالا.
• موقعیت ویژه جغرافیائی که به عنوان چهارراه ارتباطی ایران و اروپا مطرح می‌باشد، (وجود راه آهن جلفا).
• جمهوری ارمنستان که به عنوان پلی برای ارتباط با جمهوری‌های تازه استقلال یافته، قفقاز و آسیای مرکزی مطرح می‌باشد.
• وجود منطقه آزاد تجاری _ صنعتی ارس در جلفا.
• نمایشگاه بین‌المللی تبریز.
• تولیدات صنعتی، کشاورزی، محصولات باغی و به ویژه خشکبار و تولیدات کانی فلزی و غیرفلزی با قابلیت صادراتی بالا، وجود کارگاه‌های تولید فرش‌های نفیس.
• امکان برقراری پروازهای مستقیم بین تبریز ـ اروپا و تبریز ـ ترکیه و ...

اساس فعالیت‌های بازرگانی نیاز به وجود امکانات و زیرساخت‌های مناسب دارند که بدون آن‌ها انجام این مهم عملی نمی‌باشد. استان آذربایجان‌شرقی از نظر برخورداری از این امکانات و زیرساخت‌های بازرگانی، جایگاه ویژه‌ای دارد که ذیلا به آن‌ها اشاره می شود:

1-1-3) گمرکات:

این استان دارای سه مرکز گمرکی (تبریز، جلفا، سهلان) است که مجموعاً حدود چهل هزار تن ظرفیت دارند.

2-1-3) نمایشگاه بین‌المللی تبریز:

نمایشگاه بین‌المللی تبریز در سال 1373 در زمینی به وسعت 200 هکتار در پنج کیلومتری جاده تبریز ـ تهران احداث گردیده و در حال حاضر دارای هفت سالن نمایشگاهی به وسعت 15000 مترمربع و فضای باز نمایشگاهی به وسعت 10000 مترمربع می‌باشد. نمایشگاه بین‌المللی تبریز در طول سال با برگزاری انواع نمایشگاه‌های تخصصی داخلی و بین‌المللی در شناساندن قابلیت‌ها و توانمندی‌های اقتصادی، صنعتی و بازرگانی استان حضور چشمگیری داشته و در عرصه رقابت‌های اقتصادی و صنعتی نقش مؤثری را ایفا نموده است.

3-1-3) مرکز خدمات صادرات:

در اغلب کشورهای دنیا مرکز یا مراکزی برای ارائه خدمات صادراتی مورد نیاز واحدهای تولیدی صادراتی وجود دارد که کلیه اطلاعات، آمار و اسناد مورد نیاز صادرکنندگان یا خدمات مرتبط با فعالیت‌های آنان را در اسرع وقت در اختیار آنان قرار می‌دهند تا صادرکنندگان ناگزیر از مراجعه به ادارات و سازمان‌های مختلف جهت کسب اطلاعات مورد نظر و یا دستیابی به خدمات مورد نیاز معطل نشوند.

در کشور ما نیز بر اساس طرح ساماندهی اقتصادی، این موضوع مورد توجه قرار گرفته و مقرر گردید مرکزی برای ارائه خدمات و صدور مجوزهای صادراتی در مرکز توسعه صادرات ایران و به تبع آن در سازمان بازرگانی استان‌ها تشکیل گردد که در استان آذربایجان‌شرقی نیز این مهم در سازمان بازرگانی استان تأسیس گردیده، به گونه‌ای که نمایندگی کلیه دستگاه‌های صادرکننده در این مرکز متمرکز شده تا مراحل صدور مجوز صادراتی به حداقل زمان ممکن کاهش یابد. با توجه به اهمیت موضوع و نظر به موقعیت استان از لحاظ نقش آن در صادرات غیرنفتی کشور این مرکز از اواسط سال 1378 به ارائه خدمات به صادرکنندگان مشغول است.

1-3-1-3) اهداف و فلسفه وجودی مرکز خدمات صادراتی:

این مرکز با اهداف کلی ذیل تأسیس گردید:

• به حداقل رساندن بوروکراسی و حذف تشریفات زائد سر راه صادرات.
• صدورمجوزهای لازم برای صادرات کالا وخدمات در مواردی که برابر مقررات موکول به مجوز است.
• انجام امور اجرایی و خدماتی صادرکنندگان در زیر یک سقف و در حداقل زمان ممکن.
• پرهیز از مراجعات عدیده صادرکنندگان برای انجام امور اجرایی و یا دریافت خدمات و تسهیلات مختلف به وزارتخانه، سازمان‌ها ومؤسسات متعدد و پراکنده در نقاط مختلف شهر و کشور به‌خصوص در جهت کاهش هزینه‌های سربار صادرات وکاهش سفرهای شهری.
• ایجاد هماهنگی و ارتباط تنگاتنگ بین دستگاه‌های مختلف مرتبط با امر صادرات.
• شفاف شدن فرایند صادرات و برملا شدن نقاط ضعف و عدم کارایی برخی از دستگاه‌ها در ارتباط با تحقق اهداف صادراتی و کوشش در جهت رفع تنگناه‌ها و موانع صادرات غیرنفتی کشور.
• اصلاح روش‌های مدیریت صادرات غیر نفتی کشور.
• تحقق عملی شعار (عزم ملی برای صادرات) و گسترش مشارکت صادرکنندگان و دستگاه‌های مختلف دولتی در تحقق اهداف صادراتی کشور.
• کاهش منطقی ایستگاه‌های سر راه صادرات غیر نفتی.
• هم‌گرائی و همسوئی سازمان‌های دولتی و خدماتی کشور در راستای تحقق اهداف صادراتی.
• ایجاد نقطه تماس بین صادرکنندگان ایرانی و خریداران خارجی.
• اطلاع‌رسانی سریع و به‌موقع به صادرکنندگان به‌ویژه در رابطه با تسهیلات، مقررات و بازارهای هدف و فراهم نمودن زمینه عدالت در توزیع اطلاعات.
• ارائه خدمات مشاوره‌ای به صادرکنندگان.

2-3-1-3) فواید تأسیس مرکز خدمات صادرات:

• تسریع در مراحل صدور کالا و خدمات.
• صرفه‌جویی در وقت صادرکنندگان.
• شتاب بخشیدن به روند صادرات غیرنفتی.
• تشخیص مجوزها و مراحل غیرضروری سر راه صادرات و حذف تدریجی آن‌ها.
• برملا شدن نارسائی‌های موجود در زمینه خدمات‌رسانی به صادرکنندگان و اصلاح آن‌ها.
• بر طرف شدن ناهماهنگی‌های موجود بین دستگاه‌های اجرائی مرتبط با صادرات غیرنفتی.
• شفاف شدن نارسائی‌های مقررات صادرات و حرکت در جهت اصلاح آن‌ها.
• آگاهی به موقع صادرکنندگان از تحولات بازارهای جهانی و مقررات صادرات.
• تبدیل کلیه ایستگاه‌های سر راه صادرات به مرور زمان به یک ایستگاه با حداکثر انعطاف‌پذیری.

4-1-3) مؤسسات مالی، پولی و اعتباری:

در حال حاضر در استان تعداد 739 شعبه بانکی شامل بانک‌های تجارت با 69 شعبه، رفاه‌کارگران با 50 شعبه، سپه با 91 شعبه، صادرات با 128 شعبه، کشاورزی با 80 شعبه، مسکن با 51 شعبه، ملت با 89 شعبه، بانک ملی با 146 شعبه، پست بانک با 17 شعبه و بانک‌های توسعه صادرات و صنعت و معدن هرکدام با یک شعبه در کنار بانک‌های خصوصی چون پارسیان با 3 شعبه، اقتصاد نوین با 5 شعبه، سامان با 3 شعبه، کارآفرین با 2 شعبه، سرمایه با 1 شعبه و پاسارگاد با 2 شعبه فعالیت می‌نمایند.

5-1-3) بازارچه‌های مرزی استان:

به منظور ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب برای مرزنشینان و جلوگیری از تبادل قاچاق کالا در مرزهای کشور، به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،‌ تشکیل بازارچه‌های مرزی در دستورکار دولت قرار گرفته و از آن جمله ایجاد بازارچه‌های مرزی این استان در دو نقطه مرزی یعنی جلفا و نوردوز نیز به تصویب هیئت محترم دولت رسیده‌است که ذیلاً به آن‌ها اشاره می‌شود:

1-5-1-3) بازارچه مرزی جلفا:

این بازارچه در کنار رودخانه ارس و در جوار شهر جلفا و در مقابل شهر مرزی جلفا از جمهوری خودمختار نخجوان ایجاد گردیده‌است. این بازارچه در سال 1373 شروع به فعالیت نموده و کالاهایی از قبیل خشکبار، سبزیجات خشک،‌ صنایع دستی و فرش ماشینی، مصالح ساختمانی و غیره از این طریق صادر می‌گردد.

2-5-1-3) بازارچه مرزی نوردوز:

این بازارچه در شهرستان جلفا و در فاصله هشتاد کیلومتری شهر جلفا واقع شده که بازارچه مرزی بین ایران و ارمنستان به حساب می‌آید.

6-1-3) منطقه آزاد تجاری _ صنعتی ارس در جلفا:

پیشینه و تاریخچه تکاملی منطقه آزاد تجاری جلفا به ‌این شکل بوده ‌است که از تیرماه 1376 قسمتی از شهرستان جلفا به منطقه ویژه اقتصادی جلفا اختصاص یافت و از اوایل سال 1377 عملیات زیرساخت آن شروع گردید.

 با توجه به موقعیت ممتاز جغرافیایی و اقتصادی جلفا و درپی استقبال سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی از این منطقه و پتانسیل‌های جلفا و موقعیت برتر آن تأسیس منطقه آزاد تجاری در این ناحیه از کشور به ‌نظر می‌رسید که ضروری باشد. با این ملاحظات سازمان منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی ارس (جلفا) در تاریخ 6/2/1384 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.

در حال حاضر منطقه آزاد ارس با وسعت 97 کیلومترمربع که در استان آذربایجان‌شرقی در فاصله 137 کیلومتری تبریز و 761 کیلومتری تهران در شمال‌غرب کشور و در حاشیه رود پرآب و زیبای ارس واقع شده است یکی از قطب‌های تجاری، صنعتی، بازرگانی و گردشکری شمال‌غرب کشور به شمار می‌رود. این منطقه از گذشته از ورودی‌های پرتردد کشور به شمار می‌رفته که امروزه نیز این ویژگی را حفظ کرده‌است. منطقه آزاد ارس نزدیک‌ترین منطقه آزاد کشور به اروپا و تنها منطقه آزاد دارای مرز زمینی فعال با یک کشور خارجی است.

1-6-1-3) اهداف ایجاد منطقه آزاد ارس:

منطقه آزاد ارس با اهداف کلی ذیل تأسیس گردیده است:

• انجام امور زیربنایی، آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی، جذب سرمایه و افزایش درآمد عمومی و ایجاد اشتغال سالم.
• حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه‌ایی.
• تولید و صادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی و ارائه خدمات عمومی.
• تنظیم بازار کار و کالا.
• جذب سرمایه‌های خارجی و تجهیز سرمایه‌های داخلی.
• ارتقاء فن‌آوری و بهره‌گیری از فن‌آوری‌های برتر خارجی.
• افزایش صادرات کالا و نیز خدمات.
• ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و ارتقاء سطح اشتغال در کشور.
• کمک به رقابتی شدن تولیدات داخلی.
• اجرای سیاست‌های توسعه منطقه‌ای.
• ایجاد قطب‌های اقتصادی.
• نهادینه شدن استراتژی توسعه نوین صنعتی.
• گسترش صنعت توریسم در منطقه با توجه به اقلیم مناسب منطقه ارسباران.

2-6-1-3) زمینه‌های سرمایه‌گذاری در منطقه:

این منطقه با توجه به موقعیت همسایگی با کشورهای ارمنستان، آذربایجان، جمهوری خودمختار نخجوان و امکان دسترسی سریع به کشورهای آسیای‌میانه، قفقاز، دریای سیاه و اروپا می‌تواند بستر مناسبی برای سرمایه‌گذاری در زمینه‌های مختلف باشد. منجمله:

• بزرگترین پایگاه تخلیه و بارگیری کالاهای صادراتی.
• توسعه کشاورزی و کشت و صنعت با توجه به آب فراوان و اراضی حاصل‌خیز و آب و هوای معتدل.
• توسعه صنعت با استفاده از نیروهای متخصص و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های صنعتی استان آذربایجان‌شرقی.
• توسعه صنعت توریسم با توجه به طبیعت بدیع، زیبا و پیشینه فرهنگی و ابنیه تاریخی.

3-6-1-3) مزایای سرمایه‌گذاری منطقه آزاد تجاری _ صنعتی ارس:

 مزایای سرمایه‌گذاری در این منطقه را می‌توان به شرح ذیل عنوان نمود:

• سابقه بیش از یکصد ساله گمرک جلفا.
• امکانات و زیر ساخت‌های جلفا (گمرک، راه‌آهن، ادارات دولتی).
• دسترسی به بازارهای قفقاز، روسیه، ترکیه و اروپا به‌ویژه نقطه اتصال با آذربایجان، ارمنستان و    نخجوان.
• برخورداری از جاده‌های ترانزیت.
• پل ارتباطی ریلی شمال _ جنوب.
• فاصله 137 کیلومتری با تبریز دومین شهر دانشگاهی، صنعتی و تجاری ایران.
• برخورداری از یک اقلیم مناسب و داشتن موقعیت جغرافیایی استراتژیک.

4-6-1-3) اولویت‌های سرمایه‌گذاری در منطقه آزاد ارس:

1-4-6-1-3) اولویت‌های سرمایه‌گذاری در این منطقه عبارتند از:

سرمایه‌گذاری در پروژه‌های صنعتی _ تولیدی:

• پالایشگاه.
• تولید تجهیزات نفتی.
• تولید مس و  مولیبدن.
• فرآوری مواد معدنی.
• تولید آلومینیوم.
• تولید سرامیک، چینی و کاشی.
• ایجاد مراکز IT.
• صنایع الکترونیک و الکتروتکنیک.
• خودروسازی.
• پرورش آبزیان (ماهی‌های سردآبی و اوزون برون خاویاری).
• توسعه صنعت ابریشم.
• صنایع نساجی.
• چرم.
• تولید جواهرات و تراش الماس.
• تولید لبنیات و فرآورده‌های گوشتی.
• بازیافت کاغذ و کاغذسازی.
• صنایع بازیافت ضایعات کشاورزی.
• ایجاد نیروگاه بادی.
• صنایع غذایی و دارویی.
• صنایع شیمیایی و سلولزی.
• صنایع کانی‌های غیرفلزی و صنایع‌ فلزی.
• صنایع دستی و صنایع تکمیلی.

2-4-6-1-3) سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تجاری و بازرگانی:

• صادارت و واردات، ترانزیت و صادرات مجدد.
• ایجاد تکنومارکت (بازار فروش تکنولوژی).  
• بازار بین‌المللی صنایع.
• تجارت الکترونیک.
• بازار بین‌المللی سنگ‌های زینتی.
• ایجاد دفاتر نمایندگی واحدهای تولیدی و تجاری داخل کشور جهت تجارت.
• ایجاد مراکز نمایشگاهی.
• سرمایه‌گذاری در طرح‌های خدماتی احداث انبارهای مختلف صنعتی ـ تجاری و نگهداری کالا.

3-4-6-1-3) سرمایه‌گذاری در پروژه‌های کشاورزی و صنایع تبدیلی:

• تولید گیاهان دارویی، گل‌های تزئینی و غیره.
• تولید محصولات باغی و کنسانتره میوه.
• واحدهای تحقیقاتی و اصلاح جنگل و مرتع گیاهی و گل‌های زینتی.

4-4-6-1-3) سرمایه‌گذاری در صنعت توریسم:

• ایجاد دهکده سلامت.
• ایجاد واحدهای اقامتی، تفریحی، ورزشی و فرهنگی در کنار طبیعت بدیع و ابنیه تاریخی.
• ایجاد مکان‌های مناسب برای ورزش‌های آبی.
• ایجاد مجتمع دانشگاهی.
• احداث هتل و ...

7-1-3) مرکز خدمات سرمایه‌گذاری:

توجه به نقش و اهمیت سرمایه‌گذاری و لزوم تسهیل هر چه بیشتر فرایند آن به‌منظور مساعد نمودن فضای کسب و کار برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، برنامه‌ریزان توسعه استان را بر آن داشت تا نسبت به تشکیل " مرکز خدمات سرمایه‌گذاری آذربایجان‌شرقی " مبادرت ورزند. فراهم نمودن زمینه های جذب سرمایه، حمایت و هدایت سرمایه‌گذاران، شناسایی و پیگیری و رفع موانع سرمایه‌گذاری از وظایف مهم این مرکز بوده و در این راستا شبکه ارتباطی وسیعی را از طریق تعیین رابطین جذب سرمایه‌گذاری در کلیه دستگاه‌های اداری استان جهت کمک به سرمایه‌گذاران ترسیم و ایجاد نموده است. در این راستا می‌توان به موارد ذیل اشلره نمود:

1-7-1-3) خدمات ویژه برای سرمایه‌گذاران:

• آماده‌سازی و واگذاری (فروش،‌ اجاره بلندمدت) قطعات صنعتی، تجاری و انباری مطابق نیاز و سفارش سرمایه‌گذاران.
• تامین خدمات زیربنائی مورد نیاز سرمایه‌گذاران براساس تعرفه‌های رسمی سازمان‌های ذی‌ربط.
• صدور مجوزهای قانونی به صورت رایگان و انجام کلیه خدمات اداری مطابق درخواست سرمایه‌گذاران.
• انجام ترابری داخلی و ارائه کلیه خدمات انبارداری مورد نیاز سرمایه‌گذاری از جمله نگهداری امانی کالا.
• همکاری در تهیه طرح‌های سرمایه‌گذاری، انتخاب شریک خارجی و تامین مالی از سیستم بانکی.

2-7-1-3) مزیت‌های سرمایه‌گذاری در استان آذربایجان‌شرقی:

1-2-7-1-3) عرصه جغرافیایی:

1. برخورداری از موقعیت ویژه جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و چهار راه تجارتی شرق و غرب و آسیای میانه.
2. داشتن مرز مشترک با دو کشور خارجی (جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان) در شمال استان.
3. برخورداری از منابع طبیعی، اقلیم مستعد و خاک نسبتاً حاصل‌خیز کشاورزی.
4. جاری بودن رودخانه‌های دائمی و پرآب ارس، قزل اوزن و آجی‌چای در داخل حوزه های آبریز استان.
5. وجود منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس در حاشیه مرزی شمال استان.
6. یکی از قطب‌ها و مراکز تجاری در شمال‌غرب کشور به لحاظ موقعیت خاص و قدمت دیرینه در امر داد و ستد و تجارت.

2-2-7-1-3) عرصه فعالیت‌های تولیدی:

1. یکی از قطب‌های صنعتی کشور، به لحاظ تمرکز صنایع سنگین تولیدکننده ماشین‌آلات و تجهیزات.

برخورداری از مواد اولیه برای توسعه صنایع تبدیلی.

2. برخورداری از ذخایر معدنی غنی و متنوع و یکی از مراکز بزرگ مس دنیا.
3. وجود صنایع بالادست از جمله مجتمع عظیم پتروشیمی تبریز.
4. ایجاد شهرک‌های ویژه سرمایه‌گذاری خارجی در تبریز.
5. وجود شهرک‌ها و نواحی صنعتی در نقاط مختلف استان.
6. نیروی کار  ارزان قیمت در بخشهای مختلف اقتصادی.
7. منابع انرژی مصرفی ارزان نظیر آب، برق، گاز و ....

3-2-7-1-3) عرصه زیر ساخت‌ها:

1. وجود دو نیروگاه برق حرارتی و گازی در استان و شبکه‌های وسیع توزیع و انتقال برق.
2. وجود پالایشگاه تبریز و شبکه‌های انتقال نفت و گاز طبیعی.
3. برخورداری از شبکه‌های وسیع حمل و نقل جاده‌ای، راه آهن، فرودگاه‌های بین‌المللی تبریز و مراغه.
4. وجود بازارچه‌های مرزی مشترک با کشور های آذربایجان و ارمنستان.
5. وجود دانشگاه‌ها و مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای و مؤسسات تحقیقاتی صنعتی، تأمین کننده نیروی انسانی ماهر و متخصص در استان.
6. اجرای برنامه اتوماسیون اداری و ایجاد ساختار فیزیکی و سخت‌افزاری لازم برای توسعه الکترونیکی اطلاعات (ICT).

4-2-7-1-3) عرصه خدمات و بازرگانی:

1. وجود مرکز خدمات سرمایه‌گذاری در استان.
2. وجود مرکز خدمات صادرات در استان.
3. وجود نمایشگاه بین‌المللی بازرگانی، صنعتی تبریز.
4. برخورداری از شبکه وسیع مؤسسات مالی، پولی و اعتباری.
5. وجود تشکل‌های دولتی و خصوصی در حوزه خدمات بازرگانی و اقتصادی نظیر: اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، خانه صنعت، انجمن مدیران صنایع و ....
6. وجود گمرکات متعدد در داخل محدوده و نوار مرزی شمال استان.
7. برخورداری از سیلوها، انبارها و سردخانه‌های مناسب.
8. دسترسی آسان به زمین سرمایه‌گذاری و واگذاری آسان عرصه‌های ملی جهت فعالیت‌های اقتصادی.

3-7-1-3) فرصت‌های سرمایه‌گذاری در استان آذربایجان‌شرقی:

• صنایع پتروشیمی.
• صنایع شیمیایی و پایین دست پتروشیمی.
• صنایع چوب و سلولزی.
• صنایع کانی غیرفلزی.
• صنایع غذایی.
• صنایع فلزی و خودروسازی.
• صنایع الکتریکی و الکترونیکی.
• صنایع  چرم و نساجی.
• معدن.
• صنایع پیشرفته.
• کشاورزی و صنایع تبدیلی.
• کشاورزی.
• صنایع تبدیلی کشاورزی.
• خدمات و بازرگانی.
• مسکن و ساختمان.
• ایرانگردی و جهانگردی.
• حفاظت محیط زیست.
• حمل و نقل و پایانه ها.
• انرژی.
• IT.

 2-3) توان و امکانات بخش صنعت و معدن در استان:

استان آذربایجان‌شرقی با داشتن کارخانه‌های بزرگ ( تراکتورسازی و ماشین‌سازی) و کارگاه‌های کوچک صنعتی یکی از قطب‌های مهم صنعتی کشور محسوب می‌گردد. تولیدات عمده صنعتی در این منطقه عبارتند از: مواد غذایی، مواد شیمیائی، چرم، کانی غیرفلزی، فلزات اساسی، ماشین‌آلات نساجی و فرش. این محصولات هم برای مصارف داخلی و هم برای صادرات حائز اهمیت فراوانی هستند.

1-2-3) بنگاه‌های صنعتی استان:

برخی از بنگاه‌های صنعتی استان به شرح زیر می‌باشد:

• پتروشیمی تبریز: تولید مواد اولیه انواع لاستیک و پلاستیک.
• پالایشگاه‌تبریز.
• ماشین‌سازی تبریز: تولید انواع ماشین ابزار.
• تراکتورسازی: تولید تراکتور صنعتی و کشاورزی، کامیونت، موتور گازوئیلی، ماشین‌آلات صنعتی، قطعه آهنگری، ریخته‌گری.
• پمپیران: تولید انواع پمپ‌های آب ـ لجن‌کشی و نفتکش.
• بلبرینگ‌سازی: تولید لیفت تراک‌های دیزلی ـ الکتریکی ـ بالابر و یدک‌کش.
• چرخشگر: تولید انواع گیربکس خودروها.
• ایدم: تولید موتورهای دیزلی و قطعات یدکی.
• سیمکات: تولید انواع سیم کابل با هادی مس و آلومینیوم، راد آلومینیوم و گرانول  p.v.c.
• پیستون‌سازی.
• کمپرسورسازی.
• داروسازی.
• سرم‌سازی.
• صنایع قطعات خودرو.
• سیمان.
• کاشی سرامیک.
• چرم، نساجی.
• مواد لبنی.
• شکلات و ویفر.
• سایر: شامل صابون، خشکبار و ...

2-2-3) معادن استان آذربایجان‌شرقی:

از منظر معادن نیز استان آذربایجان‌شرقی، یکی از مناطق غنی کشور می‌باشد. این منطقه از نظر وجود ذخایر مختلف و متنوع معدنی دارای موقعیت خاصی هست. خاصیت گوناگون زمین‌شناسی استان آذربایجان‌شرقی نظیر پدیده‌های ماگماتیسم و متامورفیسم و شرایط ویژه حوضه‌های رسوبی موجود در این مناطق باعث شده‌است تا مجموعه غنی از ذخایر معدنی فلزی و غیرفلزی در این استان وجود داشته باشد. جدا از تنوع،  فراوانی و ذخیره‌های غنی معدنی، یکی از ویژگی‌های معدنی این استان وجود ذخایری از قبیل پرلیت، دیاتومیت، نفلین‌سینیت، کائولن، و... می‌باشد که وجود این ذخایر در سطح کشور و حتی در جهان (به‌طور مثال تراورتن آذرشهر، کائولن مرند) منحصر به فرد می‌باشد. مناطق شمالی استان آذربایجان‌شرقی (ناحیه ورزقان) با قرار گرفتن بر روی کمربند آلپ- هیمالیا دارای اندیس‌های متعدد مس و عناصر فلزی دیگر نظیر سرب، روی و آهن می‌باشد. کمربند یاد شده از کوه‌های آلپ در اروپای‌غربی شروع شده و پس از عبور از کشورهای اروپای‌شرقی از ناحیة مرزی جلفا وارد ایران می‌شود و در نهایت با عبور از کشورهای پاکستان و هندوستان به کوه‌های هیمالیا ختم می‌گردد. در ناحیة ورزقان بر روی این کمربند بیش از30 اندیس معدنی مس شناسایی شده است. کانسار مس سونگون در شمال ورزقان قرار گرفته است و بزرگترین اندیس مس در شمال‌غرب ایران است. این کانسار یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن دنیا مانند بینگهام در آمریکا، چوکی کوماتا در شیلی است. استخراج معادن و معدن‌کاری از دیر باز در این مناطق متداول بوده و بعضی از مورخین نوشته‌اند که مردم آذربایجان از اولین کسانی بوده‌اند که مس را استخراج و ذوب نموده‌اند. آثار بسیاری از حفاری‌های عظیم که در بیشتر معادن آذربایجان و به خصوص معادن سرب و مس دیده می‌شود و همچنین باقی‌مانده ظروف و وسایل فلزی و سرباره کوره‌های ذوب قدیمی نیز مؤید فعالیت‌های گسترده معدنی می‌باشند. مشاهده و بررسی حفاری‌های قدیمی بیانگر این است که معدن‌کاران بسیار قدیمی از روش‌های بسیار مناسب و ابتکاری جهت   حمل و نقل و تهویه و نگهداری در معادن استفاده می‌نموده‌اند و ضمناً مردم این نواحی از صنعت متالوژی و آلیاژهای مختلف نیز اطلاعات کافی داشته‌اند و آلیاژهای برنج و مفرغ که از حفاری‌های مختلف بدست آمده دلیل بارز این مدعاست.

طــلای خاروانا، دیاتومیت، وسنگ‌های تزئینی از دیگر معادن استان هستند که از آن‌ها بهره‌برداری لازم به عمل می‌اید.

خاصیت گوناگون زمین‌شناسی استان آذربایجان‌شرقی نظیر پدیده‌های ماگماتیسم، متامورفیسم و شرایط ویژه حوضه‌های رسوبی سبب گردیده تا در استان آذربایجان‌شرقی مجموعه‌ای غنی از ذخائر معدنی فلزی و غیرفلزی وجود داشته باشد.

جدا از تنوع، فراوانی و ذخیره‌های اقتصادی، یکی از ویژگی‌های معدنی استان آذربایجان‌شرقی وجود ذخایری از قبیل: دیاتومیت، نفلین‌سینیت، برلیت و … می‌باشد که پاره‌ای از آن‌ها در سطح کشور منحصر به فرد می‌باشد. کانسارها و پتانسیل‌های معدنی آذربایجان‌شرقی را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:

1-2-2-3) مس:

کمربند مس‌دار طارم ـ قفقاز از بخش شمال خاوری استان آذربایجان‌شرقی عبور می‌کند به همین دلیل مس، یکی از عمده‌ترین توانائی‌های معدنی استان است که پاره‌ای از آن‌ها نظیر مس پورفیری، ‌سونگون، ارزش اقتصادی بسیار در خور توجه دارند.

در کانسار و اندیس‌های مزرعه، خوینرود، بالوجه، قره‌چیلر، استامال و … کانی‌سازی از نوع مس، مس مولیبدن، سرب ـ طلا، ماهن ـ مس، مس ـ طلا و مس ـ نقره می‌باشد.

2-2-2-3) سرب و روی:

در معادن مس سونگون زردنگاب، بارملک و مردانقم، تمرکزهای فرعی از سرب و روی رگه‌ای گزارش شده است.

معادن متروکه جویبند، ‌شاهقلی‌بیگلی، ایابین، سنجده و همچنین آثار کانی‌سازی سرب و روی در نواحی قزل‌قلعه، اوزون دره و ... حاکی از کانی‌زائی سرب و روی در استان آذربایجان‌شرقی است.

3-2-2-3) آهن:

سرباره‌های ذوب قدیمی و همچنین وجود نشانه‌هائی از آهن در نواحی اهر، مرند، شاهین‌دژ، احتمال وجود ذخایری از آهن را نشان می‌دهد.

 4-2-2-3) منگنز:

در بعضی نواحی آذربایجان‌شرقی نظیر ایده‌لو، خلیفه کمال، گلوجه، چای‌تلوار، قره‌آغاج، زرشلو، بستان‌آباد، نشانه و پتانسیل‌هائی از منگنز وجود دارد که در طرح اکتشافات منگنز سراسری درفاصله سالیان 63 ـ 67 این اندیس‌ها مورد بازدید قرارگرفته و خایر آن‌ها، قابل توجه، گزارش نشده‌است.

5-2-2-3) جیوه:

در مناطق سارب چمن، خوینرود و اهر آثار و نشانه‌هائی از جیوه گزارش شده‌است.

6-2-2-3) طلا و نقره:

طلا و نقره به صورت عناصر فرعی همراه با مس در برخی از معادن مشاهده شده‌است. مثلاً در معادن مس اهر (مزرعه، ‌خوینرود و … ) نقره به همراه مس است. در معدن مس مزرعه میزان نقره 100 گرم در تن برآورد شده‌است.

7-2-2-3) مولیبدن:

مولبیده به طور عمده در کانسار مس پورفیری سونگون به همراه مس مشاهده می‌شود ولی به همراه مس و به صورت محصول فرعی در کانسارها و اندیس‌ها مس قره‌دره، زندآباد، چشمه‌خان نیز دیده شده‌است.

8-2-2-3) اورانیوم:

در بعضی از توده‌های نفوذی اسید (گرانیتوئیدها) مشکین‌شهر، اهر، هریس، سراب، کانی‌های عنصر اورانیوم وجود دارد که بر روی برخی از آن‌ها سازمان انرژی اتمی فعالیت‌های اکتشافی انجام داده‌است.

9-2-2-3) پرلیت:

در منطقه میانه به‌ویژه در نواحی شیرین‌بلاغ، سفیدخانه، عجمی، اشلق‌جای، ذخایر با ارزشی از پرلیت وجود دارد.

10-2-2-3) دیاتومیت:

مهم‌ترین کانسار دیاتومیت آذربایجان‌شرقی در 45 کیلومتری جنوب تبریز (معدن ممقان) قرار دارد. افزون بر آن ذخایری در ناحیه ورزقان گزارش شده‌است.

11-2-2-3) نفلین‌سینیت:

معادن نفلین‌سینیت کشور در نواحی زرگاه کلیبر از استان آذربایجان‌شرقی قرار دارند که از نظر تولید آلومینا و فلدسپات از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. در حال حاضر از نفلین‌سینیت رزگاه جهت تولید آلومینا و از نفلین‌سینیت‌کلیبر، جهت تولید فلدسپات مطالعات گسترده‌ای در دست انجام می‌باشد.

12-2-2-3) زغال سنگ:

یکی از توانائی‌های معدنی استان آذربایجان‌شرقی، زغال‌سنگ است که به‌ویژه در جنوب مراغه، جلفا و شمال کلیبر وجود دارد.

13-2-2-3) کائولن:

زنوز (مرند)، هشترود، اهر، بستان‌آباد، مشکین‌شهر، بخش‌هائی از استان آذربایجان‌شرقی هستند که انباشته‌هائی از کائولن دارند.

14-2-2-3) سیلیس:

در نواحی میانه، اهر، مراغه و مشکین‌شهر، ذخایری از سیلیس گزارش شده‌است.

15-2-2-3) آلونیت:

از ذخایر آلونیت آذربایجان‌شرقی می‌توان به کانسارهای آلونیت مشکین‌شهر، نقدوز، اهر، اشاره کرد.

16-2-2-3) سایر موارد:

زرنیخ، بنتونیت، فلدسپات، میکا، تالک، اسبست، گرافیت، گوگرد، باریت، گچ، سنگ‌آهنک ، سنگ‌های تزئینی، پوکه معدنی از جمله‌ذخایر فلزی و غیرفلزی هستند که پتانسیل خوبی در استان آذربایجان‌شرقی دارند.

3-3) توان و امکانات بخش کشاورزی در استان:

 استان آذربایجان‌شرقی از دیرباز به "استان زرخیز" ایران معروف بوده و قابلیت‌های بالای کشاورزی، آن‌را به "انبار غلات" کشور تبدیل کرده‌است. این استان به دلیل داشتن شرایط اقلیمی چهار فصل و دامنه‌های کوهستانی حاصل‌خیز و رودهای پرآب از زمان‌های قدیم به‌عنوان یکی از منابع اصلی تولید گندم کشور و نیز از قطب‌های باغبانی ایران مطرح بوده است.

این خطه از کشور محصولات کشاورزی عمده‌ای را دارا می‌باشد که برخی از این محصولات عبارتند از:

گندم ـ جو ـ حبوبات ـ سیب‌زمینی ـ پیاز ـ ذرت ـ سبزی‌جات‌ ـ سیفی‌جات ـ یونجه ـ اسپرس ـ شبدر  محصولات دیگر سردرختی مانند: سیب ـ انگور ـ هلو ـ شلیل ـ شفتالو و زردآلو در این منطقه به عمل می‌آید.

وجود دشت‌های وسیع، امکانات مناسب برای زنبورداری، از گذشته دور، تولید عسل و استفاده از زنبورداری را به‌صورت فعالیت دائمی در این منطقه فراهم کرده‌است. پرورش کرم ابریشم نیز در منطقه معمول بوده و جزء یکی از صنایع مهم می باشد.

این استان با دارا بودن واحدهای متعدد پرورش دام  و مرغ به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های دامپروری و   مرغداری کشور محسوب می‌شود. در این میان، پرورش ماهی نیز در استان جایگاه مورد توجهی پیدا کرده‌است.

4) راه‌های مواصلاتی:

راه‌های مواصلاتی مهم بین شرق و غرب کشور در سال‌های قبل، از این شهر عبور می‌کرده است. در حال حاضر نیز این شهرستان از طریق خط اهن، جاده و فرودگاه به شرح زیر با سایر نقاط ایران در ارتباط می‌باشد.

1-4) راه‌های زمینی شامل:

• جاده تبریز، مرند، جلفا.
• جاده ترانزیتی تبریز، مرند، ماکو، بازرگان.
• جاده تبریز، مرند، خوی، سلماس، ارومیه.
• جاده ترانزیتی تبریز، مرند، خوی، سلماس، سرو.
• جاده تبریز، مراغه.
• جاده تبریز، اهر، اردبیل.
• جاده تبریز، میانه، و اتوبان میانه، تهران.
• جاده تبریز، بستان‌آباد، سراب، اردبیل.

2-4) خطوط آهن شامل:

راه‌آهن در مقایسه با سایر وسایل حمل و نقل، به دلیل آلایندگی کمتر محیط زیست، میزان سوخت مصرفی، میزان سوانح و ایمنی بالا و داشتن امکان ترانزیت کالا در مسافت‌های طولانی به‌عنوان با صرفه‌ترین وسیله حمل و نقل شناخته می‌شود.

راه‌آهن تهران ـ آنکارا، از تبریز می‌گذرد. این خط آهن از شهرهای قزوین، زنجان، میانه، مراغه و تبریز گذشته و در صوفیان به دو شعبه تقسیم می‌شود. یکی به جلفا و از آن‌جا به مسکو و دیگری به ترکیه و از آن طریق به اروپا می‌پیوندد.

خطوط ریلی استان عبارتند از:

• تبریز، مرند، جلفا به نخجوان.
• تبریز، مراغه‌، زنجان به تهران.
• تبریز، قره‌تپه، رازی به ترکیه.

3-4) خطوط هوائی:

استان آذربایجان‌شرقی در حال حاضر دارای دو فرودگاه شامل فرودگاه بین‌المللی تبریز و فرودگاه سهند می‌باشد. فرودگاه تبریز با توجه به موقعیت ویژه استان نقش مهمی در حمل و نقل مسافر و بار دارد.

5) عمده‌ترین تنگناها و محدودیت‌های اقتصادی استان:

1. پائین بودن متوسط بهره‌وری نیروی کار در استان.
2. مهاجرت نیروی‌های متخصص از استان.
3. نارسائی ساز وکارهای حقوقی و قضایی پشتیبان فعالیت‌های اقتصادی.
4. عدم تناسب نهادهای پولی و مالی و ساز و کارهای مرتبط با نیازهای کارآفرینی.
5. فقدان ساز و کار مناسب جهت هدایت منابع مالی سرریز به سرمایه‌گذاری در استان.
6. عدم وجود بسترهای مناسب جهت تلفیق و هم‌افزائی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی برای تسریع در روند توسعه استان.
7. ایفا نشدن نقش دولت به عنوان تسهیل‌گر ساز و کارهای اقتصادی.
8. فقدان روش‌های کاربردی در جهت استفاده از سرمایه انسانی و مرتبط نمودن سرمایه‌های اقتصادی و انسانی.
9. عدم رشد کافی سرمایه‌گذاری در بخش‌های اقتصادی و در نتیجه عدم تعادل در عرضه و تقاضای نیروی کار و افزایش بیکاری.
10. عدم حمایت مالی مؤثر و کارآمد شبکه بانکی استان از سرمایه‌گذاران و کارآفرینان.
11. بها ندادن به بخش غیردولتی (تعاونی و خصوصی) در تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری‌ها، متناسب با سهم این بخش‌ها در فعالیت‌های اقتصادی استان.
12. عدم به کارگیری مطلوب سرمایه انسانی.
13. وجود برخی از قوانین هزینه‌افزا و دست و پا گیر در امر سرمایه‌گذاری.
14. وجود سیستم اداری پیچیده و بوروکراسی زاید اداری در اجرای طرح‌های اقتصادی.
15. واردات بی‌رویه کالاهای خارجی و از دست دادن بازار داخلی برای تولیدکنندگان داخل.
16. عدم استفاده بهینه و کارآمد از معادن استان.

6) تحقیقات، تألیف کتاب، گزارش‌های اقتصادی، مقالات و برگزاری کارگاه‌های آموزشی:

1-6) طرح‌های مطالعاتی در دست اجرا با معاونت اموراقتصادی وزارت متبوع:

1. بررسی روند مهاجرت از استان آذربایجان‌شرقی.
2. تخمین ظرفیت مالیاتی استان آذربایجان‌شرقی.
3. بررسی وضعیت شهرک‌های صنعتی استان آذربایجان‌شرقی.

2-6) تألیف کتاب:

1. سرمایه‌گذاری و روش‌های تأمین منابع مالی خارجی.
2. مستندسازی فعالیت‌های سازمان امور اقتصادی و دارایی.
3. آشنایی با سهام عدالت.
4. چهار کتاب اقتصاد.
5. کارکرد و شاخص‌های اقتصادی سال 1384 واحدهای تابعه وزارت اموراقتصادی و دارائی در استان آذربایجان‌شرقی و مقایسه آن با سال 1383.
6. بررسی عملکرد سازمان امور اقتصادی و دارایی و واحدهای تابعه وزارت متبوع در استان آذربایجان‌شرقی.  
7. ذیحساب 6.
8. ذیحساب 4.
9. تجدید چاپ ذیحساب 2 و 3.

3-6) گزارش‌های اقتصادی:

1. بررسی نظام مالیاتی اسلام.
2. بررسی تهدیدها و فرصت‌های فراروی بازار سرمایه.
3. بررسی عملکرد شهرک صنعتی شهید سلیمی تبریز.
4. بررسی عوامل فزاینده‌ی فرار مالیاتی در سیستم مالیاتی ایران.
5. بررسی مزایای موجود در منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی ارس.
6. بررسی وضعیت مس سونگون.
7. بررسی وضعیت نفلین‌سینیت در استان آذربایجان‌شرقی.
8. بررسی وضعیت فرش دستباف در استان آذربایجان‌شرقی.
9. بررسی وضعیت چرم استان آذربایجان‌شرقی.
10. بررسی صنعت جهانگردی.

4-6) مقالات چاپ شده در هفته‌نامه سهیل:

1. قانون و سرمایه‌گذاری.
2. جذب منابع مالی خارجی زمینه‌ساز سلطه بیگانگان یا یک ضرورت.
3. اقتصاد و نقش ذیحسابان در آن.
4. آشنائی اجمالی با طرح توزیع سهام عدالت.
5. فلسفه‌ی وجودی مالیات در نظام اسلامی.
6. فرصت‌ها و تهدیدهای‌ طرح واگذاری سهام عدالت.
7. منابع مالی در نظام اسلامی.
8. توسعه اقتصادی.
9. فرش دستباف و مناسبات اقتصادی.
10. توصیف اجمالی بر وضعیت مس سونگون آذربایجان‌شرقی.
11. پتانسیل‌های موجود در اقتصاد آذربایجان‌شرقی.
12. بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی ارس.
13. سهام عدالت پنچره‌ای به سوی خصوصی‌سازی.

5-6) برگزاری کارگاه‌های آموزشی:

1. برگزاری کارگاه آموزشی 2 روزه سرمایه‌گذاری و روش‌های تأمین منابع مالی خارجی با مشارکت سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی و فنی جمهوری اسلامی ایران، برای فرمانداران، مدیران دستگاه‌های اجرائی، رابطین سرمایه‌گذاری دستگاه‌های اجرائی، کارآفرینان و صاحبان صنایع استان در 7 و 8 شهریور ماه سال 1385.
2. برگزاری کارگاه منطقه‌ای 2 روزه‌ی آموزشی سهام عدالت با همکاری سازمان خصوصی سازی در روزهای 19 و 20 بهمن ماه سال 1385 برای مدیران عامل شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی و تعاونی عدالت شهرستانی و رابطین فنی سهام عدالت سازمان‌های اموراقتصادی و دارائی استان‌های آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، زنجان و اردبیل.

6-6) شرکت در دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی:

       1. دوره آموزشی نرم‌افزار کامفار 3 در دانشگاه مازندران به مدت یک هفته.

7) اهم اقدامات انجام یافته در مورد سهام عدالت:

1. شرکت در کارگاه آموزشی دبیرخانه ستاد مرکزی و اخذ نرم‌افزار اولیه جمع‌آوری اطلاعات مشمولین مرحله اول.
2. شرکت در کارگاه آموزشی دبیرخانه ستاد مرکزی و راه‌اندازی شبکه پیام ارتباطی.
3. برگزاری جلسات مکرر هماهنگی مابین دبیرخانه و دستگاه‌های ذی‌ربط.
4. جمع‌آوری اطلاعات أخذ شده مشمولین مرحله اول، دوم و سوم توسط دستگاه‌های ذی‌ربط و ارسال به دبیرخانه ستاد مرکزی.
5. توزیع فراخوان مرحله اول.
6. برگزاری انتخابات و تشکیل شرکت سرمایه‌گذاری استان و شرکت‌های تعاونی سهام عدالت شهرستانی.
7. توزیع برگ‌های سهام عدالت بین مشمولین مرحله اول.